Plots staat PFAS (Poly- en perfluoralkylstoffen) als voorbeeld van een persistente organische polluent (POP) in de belangstelling als ‘forever chemical’. Voorbeelden van PFAS zijn GenX, PFOA (perfluoro octanoic acid) en PFOS (perfluoroctaansulfonaten). 

PFAS komt niet voor in de natuur en stapelt zich op in het leefmilieu en het lichaam. Na inname stapelt PFAS zich op in de lever, stroomt het in de enterohepatische circulatie en bindt zich voor 99% aan albumine in het serum (zie tabel). Daarom is verwijdering uit het lichaam een erg trage aangelegenheid, met een halvering van de opgenomen hoeveelheid na vier tot vijf jaar. Naast de (trage) uitscheiding via de nieren verlaat PFAS ook het lichaam via menstruatiebloed, moedermelk en door de geboorte van een kind. Dat maakt dat vrouwen, bij eenzelfde blootstelling, een lagere opstapeling in het lichaam hebben dan mannen en in de regel lagere serumconcentraties vertonen. 

*Een keramische antikleeflaag bevat geen PFAS

Hormoonverstoring

Maar PFAS kan zich bij vrouwen opstapelen in de ovaria en een negatieve invloed uitoefenen op de rijping van oocyten, de follikelontwikkeling en de aanmaak van geslachtshormonen. Dat blijkt uit cross-sectionele studies en observationeel epidemiologisch onderzoek. Ook dierexperimenten met muizen wijzen op een directe invloed van PFOS op de ovariële functie. Ook al is een causaal verband nog niet aangetoond; er zijn voldoende argumenten om PFOS, samen met andere hormoonverstorende polluenten, met de vinger te wijzen en maatregelen te nemen om de blootstelling aan PFOS te beperken (zie tabel). PFOS is bovendien in epidemiologisch onderzoek in verband gebracht met negatieve uitkomsten van zwangerschappen: prematuriteit, doodgeboorte en miskramen.

Vrouwen in de zwangerschap én het ongeboren kind betalen waarschijnlijk de hoogste tol voor een blootstelling aan PFOS. Zo is bij dierproeven met muizen gebleken dat blootstelling van zwangere muizen aan PFOS een ontregelende invloed had op de ontwikkeling van de testiculaire functie bij mannelijke foetussen. Deze testiculaire dysgenesie in utero leidde tot een laag testosterongehalte en een te laag aantal zaadcellen bij het mannetje dat in utero blootgesteld was aan PFOS. Uiteraard heeft dit effect op de vruchtbaarheid van de volgroeide mannelijke muis en mogelijk ook nog een effect in de volgende generatie.

Andere gevolgen

Naast de voortplantingsorganen is ook het zenuwweefsel een doel voor PFOS. In vivo studies tonen een neurotoxiciteit voor neuroblastoomcellen en laten een ontregeling zien van het metabolisme in het brein, wat aanleiding kan geven tot gedragsstoornissen. 

Er zijn veel onderzoeken gebeurd, vooral case-control en cross-sectioneel van opzet, naar het verband tussen PFOS en het metaboolsyndroom. Maar zelfs uitgebreide meta-analyses konden geen verband aantonen. Er is dus een evidence van afwezigheid van effect. PFOS kan niet van alle onheil beschuldigd worden.

Vermijden van PFOS

Er zijn redenen genoeg om blootstelling aan PFOS te vermijden. Eigenlijk gaat het om een chemische stof die een luxecomfort biedt, zoals het maken van pizzadozen waaraan het deeg niet kleeft, en die niet essentieel is voor een gezond leven. Integendeel, de negatieve effecten die nu opduiken, wegen veel zwaarder door dan de voordelen die de toepassing van de stof ooit zou kunnen betekenen. Daarom zijn de productie en het gebruik van PFOS de laatste twintig jaar sterk verminderd. Maar, en dat is een klassiek patroon in de chemische industrie, PFOS wordt heel makkelijk vervangen door een lichtjes andere molecule van de familie van PFAS, die niet onder een reglementering valt en dan start het hele verhaal opnieuw. 

Toch slaagde Zweden erin om het gebruik van PFOS en PFOA de voorbije jaar sterk aan banden te leggen. Maar haalt dat wat uit voor de volksgezondheid? Dat werd gemeten via een biomonitoringproject. Vanaf 2000 werden goed vergelijkbare groepen adolescenten (83% mannen), die zich kandidaat stelden voor een job in het leger, getest op verschillende PFAS-componenten. De figuur laat een geleidelijke, maar duidelijke daling zien in het PFOS-gehalte in het serum. Ook de concentratie PFOA nam af in die periode. De onderzoekers opperen de hypothese dat het weren van PFAS uit verpakkingen van voeding dit effect heeft veroorzaakt. Dat is een hoopvol teken en betekent dat een verbod op productie en gebruik wel degelijk bijdraagt aan de volksgezondheid. 

Maar er is nog een lange weg te gaan. De Stockholm Convention on Persistent Organic Pollutants, opgericht in 2001, sprak een ban uit over 26 chemische stoffen en heeft er momenteel 9 ‘in review’; en dat op een naar schatting 350 000 nieuwe chemische stoffen die de voorbije vijftig jaar werden ontwikkeld en niet in de natuur voorkomen. Het voelt een beetje als dweilen met de kraan open. Toch is het niet hopeloos, want het wereldwijde bannen van de chloorfluorcarbonen heeft toch maar ‘het gat in de ozonlaag’ gedicht. En het elimineren van zwavel uit brandstoffen zorgde voor het ophouden van de ‘zure regen’.